Η Επανάσταση του 1821 (και μέσα από τις σελίδες της παγκόσμιας ιστορίας)

Το σπίτι του εμπόρου Γρηγορίου Μαρασλή  από τα Μαράσια του Έβρου, στην Οντέσσα, όπου Ιδρύθηκε και συνεδρίαζε η Φιλική Εταιρεία, όπως είναι σήμερα ως Μουσείο της.

Η Επανάσταση του 1821

(και μέσα από τις σελίδες της παγκόσμιας ιστορίας)

Η επανάσταση του 1821 ήταν εθνικοαπελευθερωτική. Εναντιώθηκε στην οθωμανική αυτοκρατορία και την εξουσία της, γι' αυτό και είχε βαθιά προοδευτικό κοινωνικό περιεχόμενο. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί ολοκληρωμένα από την άποψη των σκοπών της, απαιτείται προσέγγιση και έρευνα στο κοινωνικοοικονομικό καθεστώς ενάντια στο οποίο στράφηκε η επανάσταση και το χαρακτήρα του, δηλαδή ποιες ήταν οι σχέσεις παραγωγής στην οθωμανική αυτοκρατορία.

Πραγματικά εθνικό και παλλαϊκό ήταν το ξεσήκωμα των Ελλήνων εναντίον της τουρκικής κυριαρχίας η ελληνική εξέγερση ολοκληρώθηκε με την νίκη. Στους τέσσερις αιώνες που κράτησε η τουρκική κυριαρχία στην Ελλάδα, ο ελληνικός λαός έπαθε πολλές συμφορές και υπέφερε πολλές στερήσεις. Τόσο οι αγρότες όσο και οι κάτοικοι των πόλεων υποφέρανε από τις αυθαιρεσίες των πασάδων, των μπέηδων και των γενίτσαρων. Οι λαϊκές μάζες υπέφεραν και από τους «χριστιανούς Τούρκους» που τους έλεγαν «κοτζαμπάσηδες» (προύχοντες) που εκπροσωπούσαν τα εύπορα στρώματα του ελληνικού πληθυσμού. Κοντά σ’ αυτούς και ανώτερος κλήρος, οι δεσποτάδες, του »σφάξε με αγά μ’ ν’ αγιάσω»..

Η Γαλλική Επανάσταση ενθουσίασε τους Έλληνες πατριώτες. Στη χώρα άρχισαν να ιδρύονται μυστικές εταιρείες. Ο Ρήγας Φεραίος γράφει θούρια που διαδίδονται πλατιά σε όλη την Ελλάδα.

Τις εθνικοαπελευθερωτικές ιδέες στην Ελλάδα τις βοηθάνε να αναπτυχθούν και μερικά άλλα γεγονότα όπως η ίδρυση στα νησιά του Ιονίου πελάγους της δημοκρατίας της Επτανήσου με την πρωτοβουλία της Ρωσίας. Στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα πήραν ενεργό μέρος και οι πολυάριθμοι Έλληνες που ζούσαν σε άλλες χώρες.

Η Φιλική Εταιρεία.

Η Φιλική Εταιρεία ήταν η σημαντικότερη από τις μυστικές οργανώσεις που σχηματίστηκαν για την προετοιμασία επανάστασης για την απελευθέρωση των Ελλήνων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ιδρύθηκε το 1814 στην Οντέσσα (Οδησσό). Στην Ρωσία την έλεγαν «Γκεταιρίγια». Η διαφορά στην προφορά («Εταιρεία» και «Γκεταιρίγια») ερμηνεύεται ότι μερικές λέξεις της νεοελληνικής γλώσσας, προφέρονταν τότε στη Ρωσία με τρόπο αρχαιοελληνικό. Έλεγαν λόγου χάρη τη Ελλάδα «Γκελλάδα» και του Έλληνες «Γκέλληνες». Σήμερα ξέρουμε ότι η Αόρατη Υπέρτατη Αρχή  και σύμφωνα με τους παλαιότερους ιστορικούς, ήταν οι ιδρυτές της  Εμμανουήλ Ξάνθος, Νικόλαο Σκουφάς και Αθανάσιος Τσακάλωφ. Τέταρτο μέλος της, μυήθηκε ο Αντώνιος Κομιζόπουλος από τη Φιλιππούπολη, ανιψιός του .Γρηγορίου Μαρασλή δημάρχου της Οδησσού (1878-1894), εθνικός ευεργέτης, στο σπίτι του οποίου στην οδό Κράσνη, ιδρύθηκε και συνεδρίαζε η Φιλική Εταιρεία. Σήμερα είναι μουσείο Φιλικής Εταιρείας. Επίσης από τα πρώτα μέλη που μυήθηκαν ήταν και ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος από την Ανδρίτσαινα (και μάλιστα κατά ορισμένες πηγές συνιδρυτής, πριν τον Ξάνθο που μυήθηκε αργότερα), ο Κωνσταντινοπουλίτης μεγαλέμπορας Παναγιώτης Σέκερης, ο Νικόλαος Πατσιμάδης, ο Γιώργης Λεβέντης, ο Φαναριώτης Γεώργιος Μάνος, ο λόγιος Άνθιμος Γαζής και ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος (Παπαφλέσσας). Οι Φιλικοί αφού μυούνταν στην Εταιρεία έδιναν όρκο πίστης και επικοινωνούσαν με κώδικες, ψευδώνυμα και συνθηματικές λέξεις. «Ο μυστικός χαρακτήρας της εξηγεί εν μέρει τον περιορισμένο και αμφίσημο χαρακτήρα των τεκμηρίων που άφησε πίσω της.
Η Φιλική Εταιρεία, ήταν επηρεασμένη από τις μασονικές οργανώσεις και τους καρμπονάρους της Ιταλίας. Δεν επρόκειτο για κάτι το αφύσικο. Από επαναστατική - πολιτική και οργανωτική άποψη, αυτές οι οργανώσεις ήταν ό,τι καλύτερο είχε να παρουσιάσει η εποχή εκείνη. Ομως, οι Φιλικοί δεν αντέγραψαν τις ξένες οργανώσεις κατά γράμμα. Οπως γράφει ο Γ. Κορδάτος και όπως ήταν λογικό να γίνει, οι τρεις ιδρυτές της εταιρείας έφτιαξαν την οργάνωσή τους «κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να προσαρμόζεται στις ελληνικές συνθήκες».

Κατά την έκφραση του Ιωάννη Φιλήμωνα ιστορικού της Επανάστασης, Θρακιώτη την καταγωγή, «Αν οι έλληνες έμποροι της Δύσης εκυοφόρησαν την επανάσταση του '21 και Έλληνες έμποροι της Οδησσού την γέννησαν, οι Έλληνες της Θράκης την εθήλασαν», αφού μετείχαν μαζικά οι Θρακιώτες και στην Φιλικής Εταιρεία και στον Ιερό Λόχο. Υπάρχουν καταγεγραμμένα πάνω από 200 ονόματα (έχουμε δημοσιεύσει τα ονόματα σε άλλα αφιερώματα), ξέχωρα το ανώνυμο πλήθος των αγωνιστών. 

                                  ο Αλέξανδρος Υψηλάντης περνάει τον Προύθο ποταμό

Η προετοιμασία και η συντριβή της Επανάστασης στις παραδουνάβιες ηγεμονίες

Αφού οι Φιλικοί οργάνωσαν τον αγώνα, αναζήτησαν μια προσωπικότητα με κύρος που να έχει όμως σχέση με την ομόδοξη Ρωσία. Ύστερα από την άρνηση του Ιωάννη Καποδίστρια υπουργού εξωτερικών του Τσάρου, απευθύνθηκαν σε μια άλλη προσωπικότητα της Τσαρικής Ρωσίας, στον Αλέξανδρο Υψηλάντη στρατηγό του Ρωσικού στρατού, υπασπιστή του Τσάρου. Ήταν  γιος του πρώην οσποδάρου της Βλαχίας Κωνσταντίνου Υψηλάντη και της Ελισάβετ Βακαρέσκου Ρουμανικής καταγωγής. Γεννήθηκε το 1792 στην Κωνσταντινούπολη στο Φανάρι. Η μακρινή καταγωγή της οικογένειας ήταν από τα Ύψαλα του Πόντου όπου είχαν πάει το 1204 μετά την κατάληψη της Πόλης από του Φράγκους και επέστρεψαν σ’ αυτήν το 1640 περίπου. Πήρε μέρος στους Ναπολεόντειους πολέμους, όπου έχασε από γαλλική οβίδα το δεξί του χέρι από τον ώμο στη μάχη της Δρέσδης τον Αύγουστο του 1813. Ο ηρωισμός και η μεγάλη ανδρεία που επέδειξε σε πολλές μάχες εναντίον του Ναπολέοντα είχε ως αποτέλεσμα μετά από εννέα χρόνια να καταφέρει να διακριθεί ως υπασπιστής του τσάρου Αλέξανδρου Α’ της Ρωσίας και να λάβει τον βαθμό του υποστράτηγου σε ηλικία μόλις είκοσι πέντε ετών.

Ήδη στα τέλη του 1818 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία ο αδελφός του Νικόλαος (ο πραγματικός επικεφαλής του Ιερού Λόχου), ο οποίος το 1819 θα μυήσει τον Γεώργιο, και αυτός στις αρχές του 1820 τον Δημήτριο. Τα τρία αδέλφια θα προσπαθήσουν να προσηλυτίσουν και τον Αλέξανδρο, προσπάθειες οι οποίες απέβησαν άκαρπες. Όλα άλλαξαν όμως στις 12 Απριλίου του 1820 όπου ως ένθερμος πατριώτης έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρείας λαμβάνοντας το ψευδώνυμο «Καλός» αναλαμβάνοντας αρχηγός της ως «Γενικός Επίτροπος της Αρχής». (ο ιστορικός, μέλος της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών Γκριγκόρι Αρς που έγραψε το βιβλίο «Η μυστική οργάνωση «Φιλική Εταιρεία», υποστηρίζει ότι ο Υψηλάντης δεν έγινε ποτέ μέλος της). Να σημειωθεί ότι ο Αλέξ. Υψηλάντης είχε γνωριμίες με πολλούς μέλλοντες Δεκεμβριστές μέσα απ’ τις μασονικές στοές. Είχε γίνει Μασόνος από το 1810. Μετά την αποδοχή της αρχηγίας, η στρατιωτική πείρα και αίγλη που διέθετε άρχισε να αποδίδει καρπούς.

Ο Αλέξ. Υψηλάντης παρά τα αρχικά σχέδια επέλεξε να ξεκινήσει η επανάσταση από την Μολδοβλαχία. Ένα ετερόκλητο σώμα από Βλάχους, Μολδαβούς, Χριστιανούς Αρβανίτες, Έλληνες σπουδαστές, άτακτους πεζούς, οπλαρχηγοί από τη Θράκη με πολυμελή σώματα αγωνιστών και λίγους Βούλγαρους και Σέρβους. Η εξέγερση απέτυχε και συνετρίβη για τους παρακάτω κυρίως λόγους:

1.    Δεν οργανώθηκε καλά από την αρχή.

2.    Δεν τον βοήθησε ο Τσάρος Αλέξανδρος Α΄, αντίθετα μάλιστα τον αποκήρυξε.

3.    Δεν βοηθήθηκε από τους ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας και τον πληθυσμό των παραδουνάβιων ηγεμονιών μεταξύ των οποίων πολλοί ελληνικής καταγωγής. Μάλιστα στις διαφωνίες που ξέσπασαν δολοφονήθηκε ο Τούντορ Βλαδιμηρέσκου που είχε ξεκινήσει πρώτος λαϊκό κίνημα.

4.     Τον αποκήρυξε, κατόπιν πιέσεων ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ προφανώς κατόπιν πιέσεων της «Υψηλής Πύλης» που αργότερα απαγχονίστηκε.

5.    Οι περισσότεροι από τους συνεργάτες του τον πρόδωσαν πλην ελάχιστων όπως ο Γιωργάκης Ολύμπιος και οι αδελφοί Ξενοκράτη από το Σαμακόβι της Θράκης..

Ο Υψηλάντης με τη διορατικότητά του είχε προβλέψει την μη βοήθεια από τον Τσάρο. Σε γράμμα του στο μέλος της φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό Σταμάτη Κουμπάρη από την Μεσημβρία της Αν. Ρωμυλίας, μεγάλο αγωνιστή αργότερα εθνικό ευεργέτη, έγραψε: »Εμείς είμαστε Έλληνες, είμαστε τέκνα της Ελλάδας, εμάς κράζει να την λευτερώσουμε. Έχετε πάντοτε προ οφθαλμών  αδελφοί ομογενείς, ότι ξένος δε βοηθάει ξένο, χωρίς μεγαλότατα κέρδη».

Ο Υψηλάντης συνελήφθη από τους Αυστριακούς και φυλακίστηκε επί 6 χρόνια και απελευθερώθηκε στις 24 Νοεμβρίου 1827 με κλονισμένη υγεία και 2 μήνες  μετα στις 31 Ιανουαρίου 1828 πέθανε στη Βιέννη.

Από τα αδέλφια του ο Δημήτριος αξιωματικός του Ρωσικού στρατού μετά την συντριβή του Ιερού Λόχου έφυγε στη νότια Ελλάδα, στον Μοριά ως πληρεξούσιος του «Γενικού Επιτρόπου». Σεμνός και γενναίος,  από τις σημαντικότερες μορφές του αγώνα. Συμμετείχε σε όλες τις επαναστατικές διαδικασίες μέχρι τη τελευταία μάχη στην Πέτρα Βοιωτίας με την οποία τερματίστηκε η Ελληνική Επανάσταση.

Ο δε Γρηγόριος, μετά την έξωση του Όθωνα προτάθηκε για διάδοχός του, αλλά αρνήθηκε

 

 

Στην κυρίως Ελλάδα ο Ελληνικός λαός αγωνίζεται για την ανεξαρτησία του.

Όμως ήδη στα τέλη Μαρτίου ξεσπάει εξέγερση και στην ίδια την Ελλάδα κυρίως στο Μοριά, που υποστηρίζεται πλατιά από τις λαϊκές μάζες. Η εξέγερση απλώνεται σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα και στα νησιά. Οι επαναστάτες των βουνών Κλέφτες και Αρματωλοί είναι πρωτοπόροι στον αγώνα με ηγέτες όπως ο Κολοκοτρώνης, ο Μακρυγιάννης κ. ά. Ο ελληνικός λαός αγωνίζεται σκληρά για την ανεξαρτησία του. Στην επικράτηση της Επανάστασης βοήθησε ότι στη νότια Ελλάδα δεν υπήρχαν μεγάλες τουρκικές δυνάμεις, αλλά και ο «πεθερός» όπως έλεγαν συνθηματικά  οι Έλληνες τον Αλή Πασά του Τεπελενιού που έγινε χωρίς να το θέλει βοηθός με τη διαμάχη του με την «Υψηλή Πύλη».

Οι τοπικές εξεγέρσεις στη Μακεδονία και τη Θράκη πραγματοποιήθηκαν κάτω από πολύ πιο δύσκολες συνθήκες απ' ό,τι στη Ρούμελη και στον Μοριά, αφού η Βόρεια Ελλάδα βρισκόταν σε στενό στρατιωτικό έλεγχο και πολύ κοντά στην Κωνσταντινούπολη, οπότε πολύ εύκολα ένας ξεσηκωμός θα καταπνιγόταν στο αίμα. Και αυτό δεν αποφεύχθηκε, αφού οι συνέπειες τόσο για τους αγωνιστές όσο και για τα γυναικόπαιδα ήταν ιδιαίτερα οδυνηρές.

Εξεγέρσεις είχαμε στη Χαλκιδική, στη Νάουσα, στην μονή Δοβρά και αλλού με επικεφαλείς τους οπλαρχηγούς Γιωργάκη Ολύμπιο, Φαρμάκη, Εμμανουήλ Παππά, Γάτσο, Ζαφιεράκη κ. ά.

Σε ολόκληρη τη Θράκη γίνονται εξεγέρσεις. Στη Σωζόπολη, στην Σαμοθράκη, στην Αίνο, στο Σαλτίκιοιϊ (Λάβαρα), στην Αδριανούπολη, στην Χερσόνησο της Καλλίπολης κ. ά.  Με οπλαρχηγούς όπως τον Θανάση Καράμπελιά, τον Γιάννη Καραγιάννη, Χατζηχρήστο, Βισβίζηδες κ. ά.

Στη Σωζόπολη ο μητροπολίτης Παίσιος Πρικείος σήκωσε στον ιερό ναό του Αγ. Ζωσίμου, το λάβαρο της επανάστασης ως άλλος Παλαιών Πατρών Γερμανός. όρκισε τους 5000 περίπου επαναστάτες . Το ελληνικό επαναστατικό σώμα είχε επικεφαλής τον Δημήτριο Βάρη, αδελφό του μητροπολίτη Παϊσίου Πρικαίου, που συνεργαζόταν στενά με 500 Βούλγαρους υπό την ηγεσία του βοεβόδα Αντώνωφ Η κρίσιμη και αποφασιστική μάχη δόθηκε στη θέση Κιούπκιοϊ κοντά στον ποταμό Ροπόταμο, ανάμεσα στην Αγαθούπολη και στη Σωζόπολη. Οι ανοργάνωτοι επαναστάτες διαλύθηκαν μπροστά στις αριθμητικά υπέρτερες δυνάμεις του Χουσεΐν πασά της Αγχιάλου. Στις 25 Απριλίου η Σωζόπολη καταλήφθηκε από τα τουρκικά στρατεύματα. Οι Έλληνες πρόκριτοι συνελήφθησαν και απαγχονίσθηκαν στην πλατεία της πόλης, ανάμεσά τους και ο μητροπολίτης Παίσιος Πρικαίος, που αρνήθηκε να αποκηρύξει το επαναστατικό κίνημα. Το σκήνωμα του ρίχτηκε στο Ροπόταμο, αλλά Έλληνες ψαράδες το περισυνέλεξαν και το έθαψαν κρυφά στην τοποθεσία Κουρνιά, που πήρε από τότε την ονομασία "Ο τάφος του Δεσπότη".

Μετά την ήττα των κινημάτων σε Μακεδονία και Θράκη οι αγωνιστές έφυγαν στη νότια Ελλάδα και συνέχισαν τον αγώνα μέχρι τέλους.

Ο Φιλελληνισμός

 Η πρωτοπόρα ευρωπαϊκή κοινή γνώμη έδειξε μεγάλη συμπάθεια για τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του ελληνικού λαού. Η τόλμη και η ανδρεία ενός μικρού λαού που ξεσηκώθηκε εναντίον μιας απέραντης αυτοκρατορίας, προκάλεσαν το γενικό θαυμασμός. Σε πολλές πόλεις οι φίλοι της αγωνιζόμενης Ελλάδας ίδρυσαν φιλελληνικά κομιτάτα. Ο Βεραντζέρος, ο Μπάιρον, ο. Πούσκιν, ο Σέλεϋ, ο Ντελακρουά κ ά. ήταν μπροστά και κάποιοι έφυγαν στην Ελλάδα για να βοηθήσουν στον αγώνα.

 Η φωτογραφία που κυκλοφορούσε στην Ρωσία με θέμα την Ελληνική Επανάσταση

Η επέμβαση των μεγάλων δυνάμεων και η λευτεριά

Παρόλες τις δυσκολίες του αγώνα και τη διχόνοια μεταξύ των Ελλήνων, η σουλτανική κυβέρνηση δεν ήταν πια σε θέση να συντρίψει με τις δικές της δυνάμεις την Ελληνική Επανάσταση. Γι αυτό ζήτησε βοήθεια του Μωχάμετ Άλυ της Αιγύπτου με αντάλλαγμα να του δώσει την νήσο Κάντια (Κρήτη) και τη Συρία. Όταν όμως αποβιβάστηκε ο γιό του Άλυ Ιμπραήμ στον Μοριά και άρχισε να τον ρημάζει, οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις αποφάσισαν να επέμβουν . το ρόλο της έπαιξε και η μάχη και η ηρωϊκή θυσία του Παπαφλέσσα. Μικτή ρωσοαγγλογαλλική ναυτική δύναμη μετά σύντομη ναυμαχία κατέστρεψε τον τουρκοαιγυπτιακό στόλο. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1828-1829 που με τη νίκη της Ρωσίας και την συνθήκη του οποίου στις 30 Απρίλη του 1930, η Ελλάδα έγινε οριστικά ανεξάρτητη.

Για το θρίαμβο αυτό του Ελληνικού λαού ο μεγάλος Ρώσος ποιητής και θερμός φιλέλληνας Αλ. Πούσκιν έγραψε το ποίημα που μετέφρασε στην ελληνική ο επίσης μεγάλος Έλληνας ποιητής Κώστας Βάρναλης.

Εμπρός! Στηλώσου, Ελλάδα επαναστάτισσα,

βάστα γερά στο χέρι τα’ άρματά σου

μάταια δεν ξεσηκώθηκε ο Όλυμπος,

η Πίνδος, οι Θερμοπύλες-δόξασμά σου.

Θεών κα ηρώων πατρίδα, σπάζεις άξαφνα

Το ζυγό σου και την ενάντια μοίρα,

Με τον ηχό που βγαίνει του Τυρταίου σου

Του Μπάϊρον και του Ρήγα άξια λύρα.

 Ο μεγάλος Ρώσος ποιητής Αλέξανδρος Πούσκιν (1799-1837) που αγάπησε όσο λίγοι στον κόσμο την Ελλάδα και τους ΄Ελληνες και ύμνησε με τα έργα του την Ελληνική Επανάσταση του ΄21 .

Η σημασία τη Ελληνικής Επανάστασης

Η ελληνική Επανάσταση είχε μεγάλη προοδευτική σημασία. Ήταν ένα αστικό επαναστατικό κίνημα εναντίον της φεουδαρχίας και της αντίδρασης. Από το άλλο μέρος το κίνημα αυτό κτύπησε άμεσα την Ιερά Συμμαχία. Ως τότε τα κράτη της Ιεράς Συμμαχίας ήταν πάντοτε σύμφωνα. Έτσι κατόρθωσαν να συντρίψουν τα επαναστατικά κινήματα στην Ισπανία και την Ιταλία. Αλλά με την ελληνική Επανάσταση, ξέσπασαν μεταξύ τους σοβαρές διαφωνίες. Οι διαφωνίες τους αυτές προέρχονταν και από τις αντιθέσεις τους στο Ανατολικό Ζήτημα και ως ένα σημείο βοήθησαν να εξασθενίσει η αντιδραστική αυτή συμμαχία.

 Βιβλιογραφία-βοηθήματα

1.   Παγκόσμια Ιστορία: Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ

2.   Η μυστική οργάνωση «Φιλική Εταιρεία»: Γκριγκόρι Άρς καθηγητή της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ

3.   Το Χρονικό της Ανθρωπότητας: Ελληνική έκδοση-«Δομική» (επικεφαλής του επιστημονικού επιτελείου-Μαρία Χατζηδάκη-Αποστολοπούλου)

4.   Το Χρονικό του Κόσμου: Ισαάκ Ασίμωφ (Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης)

5.   Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαόδεια

6.   Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας: Γιάννης Κορδάτος

7.   Νέα Ελληνική Ιστορία 1204-1985: Απόστολος Γ. Βακαλόπουλος

Υ.Γ.: έχει ξαναγραφεί από πολλούς ότι η «επίσημη» ελληνική ιστορία έχει συστηματικά αγνοήσει την μεγάλη προσφορά στην Επανάσταση του 1821 των Μακεδόνων και των Θρακών αλλά και την όποια προσφορά των Μικρασιατών και των Ποντίων. Για παράδειγμα η επίτομη ιστορία του Τζουγανάτου (δύο βιβλία) που στα τέλη της δεκαετίας του 60’ ήταν η ιστορία που έπρεπε να μελετήσουν οι υποψήφιοι του νομικού κύκλου δεν κάνει καμιά σχεδόν αναφορά. Το ίδιο και η νέα ελληνική ιστορία του Βακαλόπουλου έκδοσης 1999. Είναι εθνική ντροπή οι ξένοι ιστορικοί να κάνουν ευρύτατες αναφορές και οι δικοί μας να μην κάνουν καμία αναφορά…

 Επιμέλεια κιεμένων: Κώστας Πινέλης 24-3-2017