Το έθιμο του Καλόγερου- ο Καλόγερος του Κωστί

Οι Καλόγεροι – ο Κιοπέκ Μπέης –

Οι Κούκεροι -  οι Χούχουτοι

Ο Κωστιανός Καλόγερος

Πολλοί Λαογράφοι, Εθνολόγοι, Ιστορικοί έχουν ασχοληθεί με το θαυμαστό έθιμο που προσφέρει ανεκτίμητο θησαυρό στον κάθε ερευνητή και σημαντική γνώση στο λαό μας. Το έθιμο γίνεται κάθε χρόνο την Δευτέρα της Τυρινής, την Καθαρά Δευτέρα όπως την λέμε. Στους Θρακιώτες του Έβρου και της Ανατολικής Μακεδονίας σαν Κιοπέκ – Μπέης ή και Καλόγερος (καλός γέρος). Σε περιοχές της Ανατολικής Θράκης τον ήξεραν σαν Χούχουτο ή Κούκερο ‘η και σαν Σκυλοδευτέρα. Στο Κωστί της Αν Ρωμυλίας και στη Βυζώ, την πατρίδα του αείμνηστου μεγάλου ποιητή Γεωργίου Βιζυηνού, τους έλεγαν Καλόγερους. Ο ίδιος ο Βιζυηνός έδωσε μια εκπληκτική περιγραφή του καταπληκτικού εθίμου,  στο περιοδικό «Εβδομάς» το 1888 και στη «Θρακική επετηρίδα» της Πόλης κατά το 1897.

Μετά την καταγραφή του Βιζυηνού, ασχολήθηκε η δικιά μας λαογραφική επιστήμη με επικεφαλή τον Νικόλαο Πολίτη αλλά και ξένοι σημαντικότατοι μελετητές όπως οι Ντόκινς, Χάρισον, Φρέιζερ, Καζάροφ, Γουάις, Λίγκμαν, Κόρνφορντ, κ.ά.  και οι καλόγεροι πήραν μια εξέχουσα θέση στην παγκόσμια βιβλιογραφία.

Το έθιμο έχει ένα μαγικό τελετουργικό χαρακτήρα πανάρχαιων θρησκευτικών τελετών (Μικρά Διονύσια (τα κατ΄αγρούς), τα Λήναια, τα Ανθεστήρια, τα μεγάλα Διονύσια). Το έκαναν οι αγρότες της Θράκης, με σκοπό να προκαλέσουν την προκοπή, και γονιμότητα της γης, να φέρουν με άλλα λόγια την καλοχρονιά, την ευετηρία, όπως την έλεγαν οι αρχαίοι.

«…Οι σημερινοί Καλόγεροι και ο Κιοπέκ – Μπέης είναι μια πρωτόγονη αυτοσχεδιαστική μορφή θεάτρου, που έχει όλα τα στοιχείου του αρχαικού σατιρικού και σπέρματα της νεότερης κωμωδίας.

Στις παρεμφερείς προαισθητικές λαικές εκδηλώσεις (πρωτόγονες μορφές του θεατρικού είδους) όπως εκφράζονται στη Θράκη και γενικά στα εθιμικά πανηγύρια όλων των λαών, που διέσωσαν και σήμερα σε  τροποποιημένη μορφή τον τελετουργικό μαγικό χαρακτήρα του Διονυσιασμού, παρουσιάζοντας στην τέλεσή τους, γενικά τρία βασικά στάδια: α) μια οργιαστική έξοδος στην εξοχή για την λατρεία του Θεού (πομπή). Β) μια ανακάλυψη του θύματος για τη θυσία (αγών) και γ)ένας θριαμβευτικός γυρισμός των πιστών με την ανάσταση του Θεού (κώμος).

Αυτά τα τρία στάδια αντιστοιχούν στα τρία βασικά μέρη που χαρακτηρίζουν τη γενική διάρθρωση του δράματος που είναι: α) η πάροδος, β)η περιπέτεια και γ) η έξοδος.

Αξιοσημείωτη είναι η ομοιότητα που υπάρχει στη θεατρική μορφή των Καλόγερων και του Κιοπέκ Μπέη, με το αντίστοιχο, το σατυρικό δράμα του Σοφοκλή, τους Ιχνευτές…στην εμφάνιση των σατύρων χορευτών –Ιχνευτών, που αναζητούν τα χνάρια του κλέφτη των βοδιών του Απόλλωνα, δεν είναι δύσκολο να αναγνωρίσεις το παρδαλό και πολυθόρυβο λεφούσι των οπαδών-συντρόφων του Κιοπέκ-Μπέη-Καλόγερου.

Ύστερα ερχόμαστε στο δεύτερο σκέλος του μύθου των Ιχνευτών που είναι και μια από τις κυριότερες σκηνές της «περιπέτειάς του» είναι η αποκάλυψη που κάνει η νεράϊδα Κυλλήνη στους Σάτυρους, όταν τους εμπιστεύεται το μυστικό που κατέχει είναι η υπερφυσική ανάπτυξη του Θεού Ερμή, που από νήπιο, σε έξι μέρες, έγινε σωστός άνδρας.

Η περίπτωση της γέννησης του Καλόγερου, είναι σαν τον Ερμή που γεννήθηκε απ’ την Νεράϊδα, κόρη του Άτλαντα, τη μαία και τον Δία, σύμφωνα με τον μύθο των Ιχνευτών, με μόνη διαφορά, πως εδώ την μητρότητα του ήρωα επί το «κομικότερον», τη διεκδικεί ένα πανάθλιο γραϊδριο. Κατά τα άλλα η σκηνή διασώζει την αρχαία παράδοση, μαζί με την άλλη παρόμοια γέννηση του Διονύσου, από τον Δία και τη Σεμέλη.Η σκωπτική διάθεση του σατυρικού δράματος και η διακωμώδησή του, διασώζεται κατά τον καλύτερο τρόπο στο Θρακικό έθιμο»

(Κώστας Θρακιώτης: Λαική πίστη και Λατρεία στη Θράκη)

Μετά από αυτά τα γενικά για το έθιμο του Καλόγερου ας προχωρήσουμε στην αναλυτική περιγραφή του τρόπου τέλεσης του εθίμου στο Κωστί. Να σημειώσουμε ότι ο «Καλόγερος» δεν έχει σχέση με τον ασπασθέντα τον μοναχικό βίο, αλλά σημαίνει «Ο ΚΑΛΟΣ ΓΕΡΟΣ» 

Ο Κωστιανός  Καλόγερος

Ο Καλόγερος έθιμο του χωριού Κωστί της Ανατολικής Ρωμυλίας-κέντρο της Αναστενάρικης Λατρείας απασχολεί τους επιστήμονες, Έλληνες και ξένους,  συνεχώς μετά την πρώτη καταγραφή του καθηγητή της Μεγάλης του Γένους Σχολής Αναστασίου Χουρμουζιάδη. Το έθιμο του καλόγερου, για ένα μεγάλο διάστημα εθεωρείτο ότι χάθηκε, ιδιαίτερα μετά τον βίαιο εκπατρισμό των Κωστιανών το 1914.

Η Κατερίνα Κακούρη το 1952 ανακαλύπτει την επιβίωση του εθίμου στην Αγ. Ελένη Σερρών. Το έθιμο του Καλόγερου ήταν φυσικό να επιβιώσει και σε άλλα χωριά όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες απ’ το Κωστί, όπως στην Μελίκη Ημαθίας. Να πως διηγείται ο Κωστιανός Θύμιος Στρουμπίδης για την τέλεση του εθίμου στο Κωστί:

«Στο Κωστί τη Δευτέρα της πρώτης αποκριάς, έκαναμ’ το Gαλόερο για να διασκεδάζουμ’ κάνουμέ dο και τώρα εδώ στη Μελίκη, μα παλιότερα, κείνα τα κατοπινά χρόνια. Ζούσα μ’ καλά στο Κωστί και γλεdιζάμε και πολύ. Το πουρνό της Δευτέρας πήγαινάμε στο τσορbατζή – γείχαμε τσορbατζήδες κείνα τα χρόνια- και γηλέγαμε dονα: -Τσορbατζή, α κάνουμ’ το Gαλόερο σήμερα;  -Α τόνε κάντε παιδιά είναι συνήθειο του χωριού μας….» 

Δεν είναι δυνατόν να δοθούν σ’ αυτό το αφιέρωμα όλες οι πλευρές του εθίμου, παρά μόνο βασικά σημεία.

Ένας ολόκληρος θίασος παίζει τον Καλόγερο. Ο θίασος. όπως πάντα είναι αντρικός και αποτελείται από τα εξής πρόσωπα:

1.            ο Καλόγερος: είναι το κυριότερο πρόσωπο του θιάσου, ο οποίος πρέπει να είναι άνδρας παντρεμένος. Ο Καλόγερος εκλέγεται για να παραστήσει το ρόλο του για 1, 3, 5 χρόνια

2.            ο Βασιλιάς: είναι ο δευτεραγωνιστής. πρέπει να είναι και αυτός άνδρας παντρεμένος. Εκλέγεται για να παραστήσει το ρόλο του για 1, 3, 5 χρόνια.

3.            Η Κορίτσα: το ρόλο αυτό αναλαμβάνει νέος ανύπαντρος που μεταμφιέζεται σε γυναίκα Εκλέγεται για να παραστήσει το ρόλο του για 1, 3, 5 χρόνια.

4.            Ο διάδοχος του Βασιλιά: νέος ανύπαντρος που προηγείται του Βασιλιά.

5.            Συνοδοί της Κορίτσας: δύο νέοι ανύπαντροι που την προστατεύουν.

6.            οι σιδεράδες ή καπιστράδες: δύο νέοι που κρατούν αλυσίδες, τις περνούν στο λαιμό των συγχωριανών τους και παίρνουν χαράτσια.

7.            οι Χαρατσιάροι: κουβαλούν ένα ξύλο στο οποίο έχουν δεμένο ένα καλάθι και μαζεύουν αυγά απ’ τις νοικοκυρές.

8.            τα μαλάκια: υποκοριστικό της λέξης δαμάλι.. σέρνουν το άρμα του Βασιλιά και μουτζουρώνουν τους περαστικούς.

9.            Συνοδοί διάφοροι: ένας μεγάλος αριθμός συνοδών. Συμμετέχουν στα κεράσματα, χορεύουν και μουτζουρώνουν τον κόσμο.

10.        ο εισπράκτορας: που δίνει αποδείξεις όπου γράφονται , συνήθως συμβουλές σεξουαλικού τύπου, όπως: «Ο Κώστας να μην δουλεύει πολύ αλλά να γα…. πολύ» (Να κάνει έρωτα πολύ).

11.        ο σπορέας – ζευγολάτης: τελεί το εικονικό όργωμα και την εικονική σπορά.

12.        ο Αρχιαναστενάρης:δίνει τη διαταγή για το ξεκίνημα του εθίμου.

Όπως γράψαμε στο προηγούμενο αφιέρωμα, ο Αρχιαναστενάρης δίνει εντολή να αρχίσει το έθιμο και να ντυθεί ο καλόγερος. Στο κονάκι όπου φυλάγεται το φόρεμα του Βασιλιά και το ιερό αμανέτι, ο αρχιαναστενάρης θυμιάζει, βάζει το βασιλικό μανδύα στον Βασιλιά και του δένει στο λαιμό το ιερό αναστενάρικο μαντίλι. Ένας κτυπάει το νταούλι, σημάδι ότι το έθιμο άρχισε. Συγχρόνως αρχίζουν τα μουτζουρώματα.

Στην πλατεία συγκεντρώνονται τα άλλα μέλη του θιάσου που κάνει το έθιμο  και ντύνεται ο Καλόγερος. Η φορεσιά του αποτελείται από ένα τρίχινο σάκο που τον καλύπτει ως το γόνατο. Στη μέση του, φοράει ζώνη απ’ όπου κρέμονται κουδούνια. Ένα απ’ αυτά είναι πιο μεγάλο και φαίνεται να έχει φαλλική σημασία. Το πρόσωπό του καλύπτεται από μια μάσκα από νεροκολοκύθα που έχει σχήμα ρύγχους ζώου. Κεφάλι και ώμοι σκεπάζονται με δέρματα. Στο λαιμό του προσαρμοσμένη μια δορά, σου δίνει την εντύπωση γενιάδας. Μια καλύπτρα απ’ τι κεφάλι ως τον ώμο σχηματίζει ένα υψηλίκορφο κάποιο καπέλο. Ο αρχιαναστενάρης του δίνει μια σφούγγια φούρνου.

Στη διάρκεια που ντύνεται ο καλόγερος η λύρα και το νταούλι παίζουν και τραγουδούν ένα  αργό τραγούδι, ιδιαίτερα μελισματικό:

Στολίζεται ο Καλόγερος και βάνει τα χρυσά dου.

Πε παν βάζει τον κροκιδά, πε κάτου τα τσελβούλια

Βάνει τσουβάλι κεντητό, στη μέση τα κουδούνια

Κάνει σταυρό στην Παναγιά και παίρνει και τη σφούγια…

Την στιγμή που ο καλόγερος φορά τις λινάτσες και βάζει τα κουδούνια ακολουθεί το τραγούδι:

Πως το τρίβουν το πιπέρι του διαόλου οι Καλογέροι

Έτσι να για το τρίβουνε και το πιπερίζουνε.

Με τον κώλο το στουμπίζουν και το ψιλοκοσκινίζουν.

Με την μύτη το στουμπίζουν, και το ψιλοκοσκινίζουν.

Έτσι να για το τρίβουνε και το πιπερίζουνε…

Προχωρούν προς την εκκλησία και αφού κάνουν το σταυρό τους, ο Αρχιαναστενάρης βουτάει τη σφούγγια στις λάσπες και την τινάζει τρεις φορές στον αέρα κάνοντας και τρεις φορές τον σταυρό του. Τότε με τους ήχους της λύρας και του νταουλιού αρχίζουν το χορό και αρχίζουν οι αγερμοί. Τα όργανα, η λύρα και το νταούλι (δεν υπάρχει στιγμή του εθίμου χωρίς μουσική) παίζουν τώρα ένα σκοπό του δρόμου, που θυμίζει αναστενάρικο σκοπό.

Στον αγερμό ακολουθούν συγκεκριμένη διάταξη. Την επίσκεψη του Καλόγερου στα σπίτια ακολουθούν ο Βασιλιάς και το Βασιλόπουλο και δέχονται προσφορές. Ακόμη και ο πιο φτωχός δίνει απ’ το υστέρημά του.

 

                                 Αγ. Ελένη Σερρών: ο Σπύρος Κούκος παίζει και τραγουδά

                                         το τραγούδι του Καλόγερου 

Μετά τους αγερμούς αρχίζει η πάνδημη γιορτή για την τέλεση του κυρίως δρώμενου. Σ’ ένα κλίμα που το σοβαρό διαδέχεται το αστείο με τις πτώσεις των μελών και των επισκεπτών μέσα στα λασπόνερα, με το  εικονικό παίξιμο της λύρας φαλλού, με την μπάμπω να συνάζει χρήματα και να εξηγεί στον κόσμο ότι είναι για το εφταμηνίτικο αγόρι της, ο ζευγολάτης - γεωργός οργώνει πάνω- κάτω την πλατεία και ο βασιλιάς σπέρνει με πολυσπόρια κάνοντας εικονική σπορά ενώ δίνει τις ευχές:

 . Έχουμε το εικονικό όργωμα τη γης, την σπορά, τις ευχές από τα βάθη της ψυχής για την ευετηρία, την βλάστηση, την πλούσια παραγωγή,  με τις ευχές:

   -    Να γίνει δέκα γρόσια το κιλό το στάρι.

-        Αμήν θεέ μου, απαντάει το πλήθος, για να χορτάσει η φτωχολογιά.

-        Πέντε γρόσια το κιλό η σίκαλη.

-        Ναι θεέ μου, για να φάνε οι φτωχοί.

-        Τρία Γρόσια το κιλό το κριθάρι…

Και εδώ δε λείπουν οι ευχές με άσεμνα λόγια:

-        Να γεν’ η φλάσκα σαν της Καλογριάς τα βυζιά…

-        Να γεν’ το αγγούρι σαν του Καλόγερου το βηλί…

-        Να σκάσουν τα πεπόνια σαν του ζευγολάτη τ’ αρχίδια…

Έτσι με τρικούβερτο γλέντι τελειώνει η τέλεση του δρώμενου και ο σκοπός του επιτελείται. Καλοχρονιά και γεροσύνη θα στείλει ο Θεός στην πιστή του κοινότητα.

                                       Αγ. Ελένη Σερρών . το έθιμο του Καλόγερου 

Η εύθυμη ατμόσφαιρα  καταλήγει με το τραγικό, με το Θάνατο του Καλόγερου και με το χαρούμενο, την Ανάστασή του. Ακολουθεί ένα ειδικό τραπέζωμα  του Καλόγερου από τον αρχιαναστενάρη που του προσφέρει ψωμί, τυρί και ελιές. Ο Καλόγερος από κάθε είδος θα πάρει «τρεις μπουκιές». Δε θα τελειώσει το ιερό δείπνο και ο Βασιλιάς, ο Καπιστράς και άλλα μέλη του θιάσου, θα τον αρπάξουν θα τον ρίξουν καταγής, σαν να τον σκοτώνουν θα τον ρίξουν στα λασπόνερα, θα τον σύρουν εκεί που σπάρθηκε εικονικά η γης, τον ρίχνουν στη δεξαμενή του χωριού «για να βρέξει το καλοκαίρι».

Με τη σκηνή της Ανάστασης του Καλόγερου, τελειώνει η Καλογερομέρα. Ο Βασιλιάς παραδίδει τον Βασιλικό μανδύα και το αμανέτι στον Αρχιαναστενάρη και εκείνος εύχεται:

Κι από χρόνου, με τη βοήθεια του Αγ. Κωνσταντίνου και μ’ όλους τους Παππούδες!

Όλο το δρώμενο είναι στο Διονυσιακό πνεύμα. Είναι από τα μοναδικά σε εθνογραφική αξία έθιμα που σώζονται στις μέρες μας. Για την καλογερομέρα λένε: «εκτίσθη ο κόσμος κι ο ντουνιάς και θεμελιώθη η πλάση». Την ημέρα αυτή σμίγουν τα τέσσερα απαραίτητα στοιχεία της ζωής, του φυτικού βασιλείου: το νερό, το χώμα, οι σπόροι και το φως του ήλιου. Ο συμβολισμός των μελών είναι σημαντικός και καθαρός. Ο Καλόγερος είναι ο δαίμων της βλαστήσεως που ξαναγεννιέται με το νερό κάθε Άνοιξη. Ο Βασιλιάς έχων το γνωστό κοσμικό αξίωμα, έχει καθήκον να φροντίζει για την καλή συγκομιδή. Τα δαμαλάκια είναι η ανθρώπινη δύναμη για να υποβοηθηθεί η βλάστηση. Πρόκειται για ένα αρχαίο δρώμενο που σε πολλά σημεία κρατά τη μυστική αντίληψη για τον κύκλο της ζωής και του Θανάτου που εδώ εντοπίζεται στη σπορά, στην συγκομιδή, με τον ρόλο που έχει ολόκληρη η κοινότητα από το Βασιλιά, ως τον τελευταίο πολίτη για να επιτευχθεί αυτό. Αντιπροσωπεύεται η θεία και η ανθρώπινη δύναμη στην συνεργασία της παραγωγής.

Τελειώνοντας την παρουσίαση του εθίμου (που δεν είναι δυνατόν να παρουσιαστεί με όλες τις λεπτομέρειες) πρέπει να πούμε ότι στη διάρκεια του εθίμου λέγονται και άλλα τραγούδια όπως το κλέφτικο:

Δώδεκα χρόνους έκανα

Στους κλέφτες καπετάνιος.

Γλυκό ψωμί δεν έφαγα

Γλυκό κρασί δεν ήπια.

Εφάε η σκουριά τα ρούχα μου

Κι η πάχνη τα μαλλιά μου…

Πηγές-βιβλιογραφία:

1. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου: Γ’ Συμπόσιο Λαογραφίας-Λ. Δανδράκη-το έθιμο του Καλόγερου.
2. Κώστα Θρακιώτη: Λαϊκή Πίστη και Λατρεία στη Θράκη.
3. Μαρία Μιχαήλ- Δέδε: Ο Κωστιανός Καλόγερος.
4. Κατερίνα Κακούρη: «Διονυσιακά»

                                                    Κώστας Πινέλης 

(Αποσπάσματα  από τα άρθρα που δημοσιεύθηκαν στις Εφημερίδες "Ειδήσεις κια "Πρωϊνή" του Κιλκίς Ιούλη και Αύγουστο του 2012)